Opis
Głogowski Port Katedralny to cenny dokument dziedzictwa kultury technicznej,, nierozerwalnie związany z dziejami miasta i jego związkom z rzeką Odrą. Otoczenie portu nasycone jest zabytkami architektury i techniki odnoszącymi również ku tradycji przemysłu stoczniowego Głogowa. Przełom XIX/XX w. był czasem dynamicznego rozwoju żeglugi odrzańskiej, wielu znaczących inwestycji hydrotechnicznych, portowych, stoczniowych, związanych z rosnącą koniunkturą gospodarczą i rozwojem przemysłu śląskiego Znakiem zachodzących wówczas przemian pozostaje nrównie,z Port Katedralny.
Najstarszą informację dotyczącą żeglugi na Odrze w mieście Głogowie znajdujemy w dokumencie księcia Konrada I z 1263 roku, który mówi o uposażeniu wójta a wymienione jest tu również prawo spławu statku Odrą w granicach księstwa. Składy nabrzeżne położone były na lewym brzegu gdzie północne mury miasta biegły w odległości ok. 50 m od koryta rzeki. Na tym podlegającym księciu, obszarze usytuowane były składy nabrzeżne i młyny księcia i wójta. Ostrów Tumski z kolegiatą znajdował się poza miastem lokacyjnym. W połowie XIII w., w pobliżu przeprawy przez Odrę na Ostrowie Tumskim powstała kolonia rybaków, która w 1337 roku została przejęta przez miasto. Miasto posiadało zezwolenie królewskie na lokowanie w tym miejscu nowego miasta lecz swoją władzę ograniczało jedynie do dzierżawienia domów. Mieściły się tu składy miejskie i ogrody. W 1314 roku Henryk IV Wierny zwolnił mieszczan od ceł z handlu śledziami, solą i kamieniami młyńskimi i zezwolił na budowę magazynu solnego nad Odrą. Na Ostrowie Tumskim funkcjonowały jedynie prowizoryczne przystanie łodzi rybackich.
Już w końcu lat 40. XVIII w. rozporządzeniem króla Prus nastąpiło przesunięcie głównego koryta Odry na teren miasta. Wykonano przekop od Widziszowa do dawnego koryta obok Żarkowa, który stopniowo przywrócił głównemu nurtowi jego właściwości. Północne koryto rzeki otamowano, istniejącym do dziś, kamiennym przelewem. Obydwa ramiona utworzyły wówczas wyspę w obecnym kształcie, na którą rozciąga się zwyczajowo nazwa Ostrowa Tumskiego. Przedsięwzięcie hydrotechniczne zmieniło na korzyść nie tylko warunki obronne twierdzy. ale sprzyjało też ożywieniu żeglugi i handlu. W nurcie Odry wybudowano wał holowniczy (Treideldamm). Utworzona w ten sposób martwa odnoga od strony Ostrowa dawała schronienie zimowe łodziom i stała się z czasem portem (Port Kolegiacki - Domhafen, Alter Hafen). Na nabrzeżu powstały składy. Służyły one handlowi tranzytowemu, głównie z Polską (Głogów posiadał wówczas bezcłowy skład towarów dla zagranicy). Mimo wszystko rozwojowi żeglugi nie sprzyjał status Głogowa jako twierdzy. Stale rozbudowywanej I otoczenie Ostrowa Tumskiego wałami obronnymi. Dopiero w marcu 1903 roku miasto otrzymało zgodę na zburzenie ostatnich wałów miejskich. W 1912 roku uruchomiono stałe połączenie żeglugi parowej Hamburg - Berlin - Wrocław. W starej odnodze Odry, w Alter Hafen, w kilometrze 393,350 biegu Odry, zbudowano 103 m nabrzeże Portu Katedralnego, stanowiące przystań parowców towarzystwa obsługującego tę linię (wejście do basenu portowego znajduje się powyżej mostu kolejowego przecinającego rzekę w kilometrze 393,300).
Prowadzono tu również rozładunek towarów za pomocą dźwigu portalowego z napędem elektrycznym. W okresie kryzysu gospodarczego lat 20-tych XX w., zlikwidowano zakłady przemysłowe ulokowane nad brzegami Ostrowa Tumskiego. Ok. 1925 roku opracowano projekt rozbudowy portu, , który w części zrealizowano w latach wojny (1940-1943). Siłami więźniów zbudowano nowy basen portowy, w którym zielonogórska firma Beuchelt A.G wybudowała również niewielką stocznię z trzema pochylniami. W latach 1941-1944 produkowano w niej barki desantowe i łodzie saperskie, a także elementy okrętów podwodnych, wykorzystując pracę niewolniczą jeńców sowieckich.
Port i stocznię zniszczono w 1945 roku. Dziś użytkowane jest tylko stare nabrzeże przystani żeglugi parowej. Usytuowana jest tak jak dawniej w oddzielonym od koryta rzeki groblą ziemną basenu o powierzchni 1,20 ha. Nabrzeże przystani to kamienno-betonowa ściana pionowa o długości 103 m. Z nabrzeżem sąsiadowały utwardzone place składowe o powierzchni 4000 m2. Do 1982 roku port wyposażony był w trzy dźwigi: portalowy o udźwigu 2 tony, stały o udźwigu 1 tony i samojezdny o udźwigu 1 tony. W latach 1980-1982 wykonano remont kapitalny nabrzeża wprowadzając do rozładunku żuraw samojezdny typu RDK-160-2 (16T), wyposażony w hak lub w łyżkę który poruszał się wzdłuż pionowego nabrzeża (o długości 103 m).
Możliwości przeładunkowe portu sięgały 180 tys. ton. Właścicielem portu jest Urząd Miasta Głogów, a przez wiele lat dzierżawiło go Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowe "Konpasz" Sp. z o.o. prowadzące wydobycie kruszyw budowlanych z rzeki. W latach 1980-1983 wykonano remont kapitalny pionowego nabrzeża, utwardzono plac składowy, zabudowano nowe oświetlenie elektryczne nabrzeża i placów składowych.
W 2007 powstały pierwsze pomysły rewaloryzacji Portu Katedralnego. Prace prowadzone w tym kierunku doprowadziły do remontu i modernizacji nabrzeża i przekształcenia portu w marinę i przystań żeglugi pasażerskiej. Zakres robót był szeroki. Obejmował m.in. budowę pawilonu obsługi, naprawę i renowację nabrzeża z montażem balustrady, pogłębienie dna Odry przy przystani, wykonanie pomostu stałego i schodów, zagospodarowanie terenu (chodniki, skwery, ławki i śmietniki), uzbrojenie terenu (sieci: wodociągowa oraz kanalizacji sanitarnej i deszczowej, oświetlenie, przyłącze energetyczne, kanalizacja kablowa teletechniczna). Otwarcie mariny miało miejsce w kwietniu 2016 r.
Odbudowy nie doczekał basen dawnej stoczni, zniszczony w czasie działań wojennych 1945 roku, który od czasu zdobycia twierdzy nie był użytkowany. Stanowi przedłużenie basenu Portu Katedralnego. Składał się z dwu części: basenu ze stokiem dawnych pochylni i basenu z nabrzeżem wyposażeniowym. Na stoku umieszczone były trzy pochylnie w tym dwie przystosowane do budowy barek 1000- tonowych i jedna do budowy holowników parowych. Basen poniżej pochylni posiadał szerokość 75 metrów z poszerzeniem będącym miejscem manewru obrotu barek o średnicy 90 m. Basen wyposażeniowy posiadał długość 480 m i szerokość 70 m. Wyposażony był w nabrzeże pionowe o długości 70 m. Pozostałe nabrzeża basenu były skarpowe. Po wojnie Rosjanie prowadzący w Nowej Soli stocznię Sowieckiej Żeglugi Odrzańskiej poszukiwali tutaj przydatnych im materiałów. Wobec ogromu zniszczeń o odbudowie stoczni nie myślano, w 1947 definitywnie porzucono myśl uruchomienia w Głogowie drugiej stoczni. Dzisiaj po basenie stoczniowym pozostały relikty, basen jest zamulony, a miejsca dawnych pochylni porośnięte krzakami.