Opis
Kanalizację tego odcinka Odry ze stopniem wodnym "Ujście Nysy" przeprowadzono w latach 1892-1896. Prace prowadzone były w oparciu o ustawę państwa pruskiego z 6 czerwca 1888 roku, która zapewniła odpowiednie środki finansowe na prowadzenie prac związanych z kanalizacją rzeki Odry. Zbudowano wówczas 13 stopni wodnych z jazami kozłowo-iglicowymi z kozłami systemu Poiree i śluzami komorowymi o użytkowej długości 55 m. Początkowo zakładano ze kanalizacja Odry na tym odcinku zapewni odpowiednią głębokość tranzytową od 1,75 do 2,50 m lecz już na początku XX w., przystąpiono do kanalizacji odcinka Odry poniżej stopnia Ujście Nysy budując stopnie wodne ze śluzami pociągowymi o długości użytkowej komór 180 m. Pozwalały one na jednoczesne śluzowanie pociągów holowniczych. Na stopniach od Koźla do Ujścia Nysy, równolegle do małych śluz komorowych zbudowano śluzy pociągowe, które są eksploatowane równolegle. Stopień wodny "Ujście Nysy" powstał w latach 1895-1896. Składał się z jazu kozłowo-iglicowego z przepustem dla statków oraz śluzy komorowej małej o standardowych dla tego odcinka parametrach: 55 m. długości użytkowej i 9,6 m. szerokości użytkowej. W ramach II etapu kanalizacji rzeki Odry od ujścia Nysy Kłodzkiej do Wrocławia w latach 1905-1917 na stopniu wodnym Ujście Nysy dobudowano w 1914 roku śluzę komorową dużą o wymiarach użytkowych 187 m. na 9,6 m. Śluzy i filary jazu wykonywano jako murowane z cegły klinkierowej o krawędziach wyłożonych ciosami granitowymi.
W 1911 roku jaz uległ poważnemu uszkodzeniu w wyniku podmycia oraz posadowienia na niepewnym gruncie. W rok później naprawiono go, wzmacniając jego fundamenty i przesuwając jedno przęsło powyżej uszkodzonego. Rozstaw kozłów w części pierwotnej wynosi 1,25 m. a w części wyremontowanej - 4,20 metra. W ramach programu modernizacji jazów na rzece Odrze jaz oczekuje na przebudowę na nowoczesny trójprzęsłowy jaz klapowy, który to program jest kontrowersyjny o tyle, że nie uwzględnia potrzeby dokumentacji i ochrony, przynajmniej znaczących reliktów, historycznych jazów. Wyjątkowe są o tyle, że zniszczone przez żywioł przęsło, tzw. "nurtowe" odbudowano w nowej lokalizacji "odsuwając" je w "górę" rzeki - poza obszar katastrofy, ale konstrukcyjnie wiążąc z zachowanym przęsłem.
Zadaniem jazu jest utrzymanie założonego poziomu piętrzenia do rzędnej 140,45 m npm i zapewnienie tym samym warunków dla żeglugi na odcinku od stopnia wodnego w Ujściu Nysy do stopnia wodnego w Zawadzie. Jaz o świetle całkowitym (między przyczółkami) 85,50 m podzielony jest filarem nurtowym na dwa przęsła. Przęsło lewe o świetle 60,50 m i przęsło prawe o świetle 25,00 m. Przęsło lewe jest przesunięte w stosunku do przęsła prawego o 30 m w górę rzeki. Dwa filary nurtowe o szerokości po 6,10 m połączone są progiem stałym, betonowym ze stalową kładką na rzędnej 140,92 m npm. Przyczółki i filary nurtowe wykonane są z betonu i licowane cegłą klinkierową i ciosami granitowymi. W przyczółku prawym jazu starego wykonana jest komorowo-kaskadowa przepławka dla ryb o długości 9,9 m i szerokości 4,45 m. Próg stały jazu wykonany jest na płycie betonowej ograniczonej od górnej i dolnej wody ścianką szczelną. Głównym elementem konstrukcyjnym jazu kozłowego jest szereg lekkich kratownic - tzw. kozłów Poiree'go - opierających się na dwóch łożyskach ruchomych w osi prostopadłej do osi jazu. Kozły o kształcie trapezowym wykonane są jako konstrukcja kratowa ze stali profilowanej. Służą do podpierania ściany piętrzącej, która składa się z iglic. Przęsło prawe zastawiane jest kozłami starego typy o rozstawie 1,22 m. Stawianie kozłów odbywa się dla przęsła prawego (część jazu starego) z przyczółka prawego za pomocą ręcznej wciągarki, liny stalowej i łańcuchów zamocowanych do górnej części kozłów. Przęsło lewe posiada kozły typu opracowanego dla kanalizowanego w latach 1907-1915 odcinka Odry od Ujścia Nysy do Wrocławia. Są to kozły większe o rozstawie 4,22 m. Kozły w tym przęśle ustawiane są z lewego brzegu za pomocą dużej wciągarki (tzw. psa).
W celu sprawnego stawiania i kładzenia kozłów opracowano specjalną konstrukcję wciągarki z napędem ręcznym. Projekt wciągarki opracowano w pracowni fabryki Linke - Hofmann we Wrocławiu. Tu również wykonano wciągarki dla jazów w Opatowicach, Janowicach, Lipkach, Zwanowicach, Bartoszowicach i dla odbudowanej części jazu na stopniu "Ujście Nysy". Wciągarka ustawiona jest na torze będącym przedłużeniem kładki stanowiącej pomost nad kozłami. Wciągarka przechowywana jest w specjalnym budynku ustawionym na lewym brzegu. Budynek umieszczony jest na wysokich, punktowych słupach, powyżej maksymalnej wody, do którego urządzenie wciągane jest na linie po torach prowadzonych po specjalnej pochylni. Budynek wciągarki zbudowano w 1913 roku. Utrzymał materiał i konstrukcję z okresu budowy.
W 1911 roku przęsło lewe, o rozpiętości 60,50 m zostało zniszczone przez wysoką wodę. Naruszona została konstrukcja płyty fundamentowej i progu. Częściowo zniszczone zostały ścianki szczelne od dolnej i górnej wody. W latach 1911-1913 jaz odbudowano wykonując nowy próg z zastawką kozłowo-iglicową 30 m powyżej linii jazu starego. Wykonano nowy filar, który ze starym połączono progiem stałym. Nową część jazu zabudowano nowym typem kozłów o rozstawie 4,22 m. Progi jazu starego i nowego zabezpieczono nowymi ściankami szczelnymi wykonanymi z profili stalowych. Zabitych na średnią głębokość 5 m poniżej dna rzeki.
Przesądza o nich zachowany oryginalny przestrzenny układ zwartego stopnia wodnego z pierwszego etapu kanalizacji rzeki Odry i unikatowy, rzadko spotykany typ jazu kozłowo-iglicowego z jednym przęsłem przesuniętym w toku odbudowy po zniszczeniu jazu w powodzi 1911 w górę rzeki. Przęsła jazu są oddalone od siebie ("łamane") o szerokość dodatkowego przelewu (równoległego do nurtu rzeki - tzw. przelewu bocznego) pracującego jako jaz stały. Jest to oryginalne rozwiązanie poszerzające koronę przelewu wody - w takiej konstrukcji jedyne na Odrze. Przyjęcie takiego rozwiązania wymusiła awaria jazu w 1911 roku. Prawdopodobnie wystąpiło tu zjawisko obserwowane poniżej ostatniego stopnia kaskady na rzekach, np. na Odrze wystąpiło ono poniżej stopnia Piaskowego we Wrocławiu, wybudowano więc stopień Mieszczański, poniżej stopnia Mieszczańskiego wybudowano Rędzin, itd. Obecnie występuje poniżej stopnia wodnego Brzeg Dolny, za chwilę wystąpi poniżej nowego, "oddanego do eksploatacji" w 2018 roku (po 30 latach budowy) stopnia wodnego Malczyce. W Ujściu Nysy, po raz pierwszy zastosowano też mocniejsze kozły stalowe o większym rozstawie: 4,20 m (powszechnie stosowane w II etapie kanalizacji rzeki).