Śluzowanie statków i rozdział wody w Odrze na Odrę Miejską i Starą Odrę oraz zespół zabudowy towarzyszącej.

   Szczytnicki węzeł wodny wchodzi w skład wrocławskiego węzła wodnego, który pod względem ilości budowli i wielości problemów rozwiązywanych w ciągu stuleci na Odrze należy do najbardziej skomplikowanych węzłów wodnych w Europie. Początków szczytnickiego węzła wodnego należy poszukiwać w czasach gdy zaistniał problem rozdziału wody płynącej Odrą na dwie jej odnogi tzw Starą Odrę i Odrę Miejską. Pierwszy jaz stały Szczytniki powstał zapewne wówczas gdy wykonywano pierwszy przekop między Bartoszowicami a Szczytnikami (w latach 1530 -1555). Przekop ten na kilku odcinkach wiedzie do dzisiaj główne koryto Odry. Należy przyjąć, że jaz o parametrach zbliżonych do współczesnego, dzielący wody Odry na dwa koryta, został przebudowany w końcu XVIII w. kiedy to zbudowano nowoczesne na owe czasy drewniane śluzy Piaskową i Mieszczańską. Można przyjąć za prawdopodobne lata budowy jazu ok. 1791-1792. Niewątpliwie potrzeba modernizacji jazu powstała podczas regulacji koryta Odry, na wielką skalę prowadzonej w XVIII w. O skali tych prac świadczy fakt, że w końcu XVIII w. bieg Odry z 1020 km został skrócony do 860 km. Tak skrócona Odra przetrwała do naszych czasów. Pierwszą budowlą, która powstała w miejscu jazu Szczytniki był niewątpliwie jaz stały faszynowo kamienny. Jaz stały o parametrach zbliżonych do obecnego powstał w 1792 r. Wówczas to żegluga została skierowana przez Odrę Miejską i Śródmiejski Węzeł Wodny, który wyposażony został w śluzy komorowe Piaskową i Mieszczańską. Niewątpliwie inny był wówczas poziom piętrzenia wody na jazie. Jaz stały widoczny jest na mapach z 1856 r. kiedy jeszcze nie istniała śluza Szczytniki. Węzeł wodny Szczytniki został ukształtowany w pełni po zbudowaniu Śluzy Szczytniki.

Jaz i śluza Szczytniki - obecne budowle tworzące węzeł wodny - zostały zbudowane w latach 1892 - 1897 w ramach robót, których celem było poprowadzenie drogi wodnej z ominięciem środmieścia Wrocławia, gdzie śluzy Piaskowa i Mieszczanska nie mogły sprostać znacznemu wzrostowi ruchu towarowego (z 50 do 650 tys. ton). Nośność barek zwiększyła się do 450 ton, żegluga zaś z żaglowej przemieniła się w parową. W związku z powyższym zaprojektowano i wykonano szeroko zakrojone prace, które polegały na poprowadzeniu drogi naokoło miasta, najpierw starą Odrą, zamkniętą od Odry właściwej jazem faszynowym (jazem Szczytniki) oraz spiętrzoną jazem iglicowym, zbudowanym w odległości 3 km poniżej miejsca jej odgałęzienia od Odry właściwej, następnie kanałem bocznym (lateralnym), odchodzącym tuż powyżej jazu od starego koryta Odry i biegnącym równolegle do niego. Kanał ten zamknięty jest od góry wrotami powodziowymi, broniącymi wstępu wielkim wodom do obwałowanego terenu, na którym znajdują się liczne zakłady przemysłowe. Nieco przed połączeniem się kanału lateralnego ze starą Odrą zamyka go od dołu śluza Miejska nazywana przed 1945 r. "Gröschelschleuse". Śluza ta oprócz wrót przeznaczonych do śluzowania została wyposażona we wrota przeciwpowodziowe ustawione w taki sposób, aby mogły powstrzymać falę powodziową grożącą Wrocławiowi od strony wody dolnej. Na skutek gwałtownego rozwoju transportu wodnego towarów masowych, a głównie węgla, wielkość i zdolność przepustowa śluzy okazała się zbyt mała prawie natychmiast po zakonczeniu jej budowy. - stąd już po 30-tu zaledwie latach zbudowano nowoczesną, o dużej przepustowości drogę wodną, przystosowaną do żeglugi statkami 1000-tonowymi, omijającą Wrocław, wyposażoną w duże śluzy pociągowe: śluzę Zacisze, śluzę Różanka i śluzę w Rędzinie. Po zbudowaniu tej drogi wodnej znaczenie gospodarcze śluzy Szczytniki zmalało i ograniczyło się głównie do śluzowania statków turystycznych i jednostek remontowych. Nie zmieniło sie natomiast znaczenie jazu Szczytniki który do chwili obecnej pełni funkcję piętrzenia i rozdziału wody jakie nadano mu w trakcie budowy już w XVII w.

Wraz z budową śluzy powstawała zabudowa pomocnicza - towarzyszaca budowlom wodnym. Powstały wówczas następujące budynki: dom mieszkalny, budynek gospodarczy - po lewej stronie śluzy i zespól budynków technicznych (magazyn, ślusarnia, tokarnia, maszynownia, stolarnia i warsztat szkutniczy z pochylnią, budynek socjalny - umywalnia z jadalnią, kuźnia, magazyn - szopa, magazyn olejowy z szaletem, budynek biura budowy na prawym brzegu śluzy).. Budynki techniczne skupione były przy czworokątnym podwórzu. Od strony śluzy oddzielała podwórze kępa zieleni wysokiej i niskiej z systemem ścieżek. Pas drzew stanowił szpaler miedzy śluzą, a budynkiem mieszkalnym. Skarpy obsadzone były roślinnością, a przy domu mieszkalnym zorganizowano ogródki użytkowe. Na środku podwórza mieszkalnego wykonano studnię. Opisany stan już nie istnieje. W okresie międzywojennym nastąpiły poważne przemiany. Na miejscu ogródka i budynku gospodarczego wzniesiono gmach Zarządu Odrzanskiej Drogi Wodnej - trójkondygnacyjny biurowiec z wysokim dwuspadowym dachem. Obok - nad śluzą powstała mała drewniana dyżurka. Budynek mieszkalny przebudowano. Dawna kuźnia przebudowana została na budynek dla marynarzy, w 1939 r. przystosowano ją i sąsiednie otoczenie do działan wojennych (zaprojektowano i wykonano stanowiska strzelnicze, budynek kuźni został przeznaczony dla celów wojskowych (Marine sturmgebäude) - po pożarze w czasie II wojny światowej przebudowany, obecnie mieści się w nim posterunek policji rzecznej. Zmienił się układ szop i budynków gospodarczych. Zachowała się, po przebudowie, szopa olejowa. Zespół zieleni uległ przekształceniom. Znikła kępa ozdobnych drzew i trawniki nad śluzą - stanął tam po II wojnie światowej budynek barakowy. Zlikwidowano nasadzenia roślin na skarpach - obłożonych teraz licem kamiennym. Tylko pas drzew po zachodniej stronie śluzy rozrósł się, a przy obecnym budynku policji wodnej kontynuuje się tradycję zielonego wnętrza, jednak już pochodzącego z nowych powojennych nasadzen.

Sytuacja. Śluza Szczytniki wchodzi w skład wrocławskiego węzła wodnego i wraz z jazem stałym (od 2002 ruchomym, powłokowym) tworzy szczytnicki węzeł wodny. Węzeł wodny Szczytniki został zbudowany dla potrzeb żeglugi na trasie Odra Wrocławska - Stara Odra i Kanał Miejski. Węzeł wodny znajduje się w 0,10 (jaz) km Wrocławskiej Starej Odry, która bierze początek w km 249,30 Górnej Odry Wrocławskiej, Śluza Szczytniki położona jest we Wrocławiu na odgałęzieniu od Odry Miejskiej (w pobliżu ul. Wybrzeże Wyspianskiego naprzeciw budynków Politechniki Wrocławskiej) i rozpoczyna się górnym awanportem w 249,76 km, a rozciąga się do 250,10 km. Zabudowa towarzysząca usytuowana jest po lewej stronie śuzy przy ul. Wybrzeże Wyspianskiego 39 i 41, a po prawej stronie śluzy nad Odrą znajdują się dwa z omawianych budynków dawna kuźnia - obecnie posterunek policji rzecznej i dawna szopa olejowa - obecnie magazyn sprzętu przeciwpowodziowego. Śluza. Całkowita długość konstrukcji śluzy wynosi 77, 54 m, długość użyteczna 55,0 m, szerokość użyteczna (w świetle przekroju głów) 9,6 m, szerokość komory sluzy również 9,6 m. W głowach śluzy zainstalowano dwuskrzydłowe wrota wsporne: w głowie górnej o wysokości 8,25 m, w glowie dolnej o wysokości 7,0 m. Wrota wsporne i cylindry w kanale obiegowym uruchamiane są za pomocą napędu elektrycznego. Napełnianie i opróżnianie komory śluzy odbywa się kanałem obiegowym podłużnym z otworami wpustowymi, biegnącymi prawą stroną głowy górnej, przez ścianę komory i głowę dolną oraz przez otwory we wrotach zamykane zastawkami. W dolnej głowie i ścianie komory po lewej stronie wykonana jest sztolnia, którą miała być doprowadzana woda do zainstalowanej tam turbiny. Projekt ten nie został zrealizowany. Głowa górna wykonana jest z ciosów granitowych i licówki z ciosów granitowych, zaś kanały obiegowe i sztolnia z cegły klinkierowej na zaprawie cementowej. Awanporty górny o powierzchni 0.7 ha i głębokości przy stanie normalnym 1,6 m, dolny o powierzchni 0,8 ha i głębokości 2,5 m. Awanporty wyposażone są w dalby. Jaz. Do 1997 r. spad przy normalnym piętrzeniu 1,59 m. Korona progu przelewowego jazu posiadała długość 45,10 m, długość jazu wynosiła 69,18 m, rzędna korony 115,70 m npm. Poszur wykonany był z narzutu kamiennego na materacach faszynowych. Ponur wykonano jako brukowany zalany zaprawą cementową. Próg jazu wykonany był z bruku zalanego zaprawą cementową. Na długości jazu wzdłuż nurtu wykonano 6 stopni, których korony zostały wzmocnione masywnymi kształtownikami stalowymi.

Po zniszczeniu jazu stałego powodzią 1997 r. jaz odbudowano go do 2002 roku i zmodernizowano. Obecnien korona jazu ma 45 metrów szerokości. Jaz ma jedno przęsło. Na nim znajduje się powłoka, którą napełniając wodą, można regulować piętrzenie na jazie. Podczas modernizacji wybudowano równiez przepławkę dla ryb. Spad jazu wynosi 2,05 m.

Jazy powłokowe są rzadko spotykane, w Polsce znajdujemy je na Bobrze, Narwi I Odrze (jaz Szczytniki). Zamknięcie powłokowe składa się z powłoki wielowarstwowej wypełnionej wodą. Materiałem powłoki jest gumo-tkanina odporna na działanie UV i ozonu oraz posiadająca wytrzymałość na rozerwanie w kierunku przepływu i w kierunku poprzecznym. Powłoki są mocowane mocowaniem dennym progowym zakotwionym odpowiednio do płyty żelbetowej. Od góry powłoka jest przytwierdzana mocowaniem górnym i przykręcana nakrętkami nierdzewnymi. Podobnie mocowanie boczne do przyczółków i filarów. Zasilanie powłoki wodą i sterowanie wysokości zamknięcia odbywa się automatycznie ze sterowni jazu rurociągami doprowadzającymi wodę do powłok. W okresie zimowym przy spadku temperatury w powłoce +1°C zostaje uruchomiona pompa napełniająca, która powoduje cyrkulację wody zapobiegającą zamarzaniu. Instalacja upustowa w sekcji opróżniania ogrzewana jest kablem grzewczym włączającym się automatycznie przy spadku temperatury powietrza poniżej +1°C.

Instalacje stopnia wodnego. Stopien wodny posiada instalację elektryczną, telefoniczną, wodną i kanalizacyjną miejską, niektóre budynki posiadają szamba. Śluza jest wyposażona w instalację elektryczną siły i światła. .Zabudowa towarzysząca. Dawny budynek mieszkalno - biurowy, obecnie mieszkalny. Materiał i konstrukcja. Budynek został przebudowany, posiada murowane ściany, wysoki drewniany dach kryty dachówką ceramiczną. Stolarka okien i drzwi drewniana, nieprofilowana o modernistycznych podziałach. Stolarka drzwi drewniana. Odwodnienie z blachy ocynkowanej. Rzut. Budynek założony na planie prostokąta o wymiarach 10 x 13,7 m. Bryła. Budynek podpiwniczony o dwóch kondygnacjach nadziemnych, przykryty stromym, wysokim, czterospadowym dachem. Od południa przylega do budynku taras.

Elewacje - otynkowane niesymetryczne. Nadproża płaskie. Otwory okienne prostokątne o zróżnicowanych proporcjach, wywodzących się z koncepcji modernistycznych. W elewacji wschodniej wieloboczny wykusz, akcentujący lokalizację pomieszczeń służbowych (biura). Brak wystroju architektonicznego. Instalacje: elektryczna, wodno-kanalizacyjna, c.o., odgromowa i telefoniczna. Budynek Administracyjny Zarządu Odrzańskiej Drogi Wodnej. Materiał i konstrukcja. Budynek murowany, otynkowany. Cokół - okładzina z ciosów piaskowcowych, filary przy wejściu kamienne. Dach kryty dachówką z papy holenderskiej (po remoncie w 1992 r.) Odwodnienie - rury i rynny z blachy ocynkowanej. Stolarka okienna - modernistyczna, o podziałach i profilach z epoki. Parapety ceramiczne, klatka schodowa betonowa, poręcze metalowe. Podłogi - PCV, w przedsionku kamienne płytki, podest wejściowy - marmurowy. Rzut. Budynek założony na planie wydłużonego prostokąta. Bryła. Budynek podpiwniczony, trójkondygnacyjny z wysokim dwuspadowym dachem z użytkowym poddaszem (w pierwszej kondygnacji poddasza). Od zachodu prowadzi główne wejście z zadaszeniem wspartym na kamiennych kolumnach. Elewacje otynkowane, zakomponowane symetrycznie . Wschodnia i zachodnia 16 -to osiowe, północna i południowa (szczytowe) 4-osiowe o szerokim pionowym oknie na osi, biegnącym na wysokości 3 kondygnacji (doświetlenie komunikacji). Instalacje: elektryczna, wod. -kan., c.o., telefoniczna, odgromowa. Komisariat policji rzecznej (budynek dawnej kuźni). Materiał i konstrukcja - budynek murowany, otynkowany. Dach drewniany, kryty blachą. Odwodnienie z blachy ocynkowanej. Stolarka okien i drzwi drewniana - powojenna. Rzut na planie zbliżonym do kwadratu. Bryła. Obiekt jest podpiwniczony, dwukondygnacyjny z dwuspadowym dachem o dość dużym spadku (ok. 40°). .Elewacje - otynkowane, symetryczne. W elewacji wschodniej i zachodniej (3 - osiowe) zachowano dawną artykulację płytkimi wnękami o odcinkowych sklepieniach. Elewacje północna i południowa - szczytowe prawie bez otworów okiennych. Zaakcentowane narożniki budynku i osiowo umieszczone przy ścianach kominy. Instalacje - elektryczna, wod. - kan. (szambo), c.o., telefoniczna, odgromowa, łączności krótkofalowej. Budynek dyżurki przy śluzie. Materiał i konstrukcja. Budynek drewniany, dach drewniany kryty dachówka ceramiczną - karpiówką. Odwodnienie z blachy ocynkowanej. Stolarka drewniana. We wnęce lastrikowy zlew. Fragment ściany ceglany. Rzut - na planie prostokąta. Bryła - budynek niepodpiwniczony, jednokondygnacyjny, z wysokim dachem z nieużytkowym poddaszem. Elewacje - drewniana okładzina, symetryczne kompozycje, niewielkie prostokątne otwory okienne. Instalacje - wodno kanalizacyjna, elektryczna. Szopa olejowa. Materiał i konstrukcja. Budynek murowany z cegły ceramicznej, nieotynkowany. Dach drewniany, kryty papą. Od północy na osi przybudówka z muru pruskiego - otynkowana. Odwodnienia brak. Stolarka okien i drzwi drewniana, skromnie profilowana. Parapety okienne - ceglane. Nadproża - odcinkowe - ceglane. Rzut - na planie wydłużonego prostokąta, z przybudówka na osi dłuższej elewacji (północnej). Bryła - budynek niepodpiwniczony, parterowy kryty dwuspadowym dachem o dość dużym spadku (ok. 40°). Elewacje - ceglane nieotynkowane. Otwory rozmieszczone według utylitarnych wymogów, kompozycji brak. Skromny detal stanowią ceglane łęki nadproży, parapety z cegły oraz profilowane zakończenia belek konstrukcji dachu. Instalacje - brak.

Szczytnicki węzeł wodny utrzymał kształt i zasadę działania nadane mu w okresie budowy. Wykonywane remonty i odbudowy dotyczyły głównie murów i modernizacji napędów śluzy, a dokonywane naprawy i remonty wrót i mechanizmów uruchamiających zamknięcia oraz ich przebudowa na napęd elektryczny w połowie lat 70-tych XX w. spowodowały niewielkie zmiany w ich wyglądzie i zasadzie działania. Remonty i przebudowa jazu w 1959 r. nie zmieniły również jego zasady działania i wyglądu. Forma jazu uległa zdecydowanej przemianie po przekształceniu go w 2002 w jaz ruchomy, powłokowy. Najbardziej zmieniła się zabudowa towarzysząca budowlom wodnym przez liczne przebudowy związane ze zmianami funkcji oraz zmianami własności obiektów.